Sfondi
Banka Qendrore e Kosovës ka publikuar një deklaratë në shkurt të vitit 2024 ku thuhet se euro është valuta e vetme në Kosovë. NLB Banka Komerciale (NLB Komercijalna Banka), e vetmja bankë që mund të përdorë dhe shkëmbejë dinarë ligjërisht, njofton mbylljen e degëve më 29 shkurt në mbarë Kosovën. Banka e Kursimeve Postare (Poštanska štedionica) mbetet banka e vetme që operon me dinarë në Kosovë. Janë ndal konvojet që transportonin dinarë për në Kosovë. Postat janë pa para, ndërsa Banka e Kursimeve Postare (Poštanska štedionica) fillimisht kryen pagesa në euro me një limit prej 100 euro në ditë. Pas disa ditësh pagesat bëhen në dinarë me limit ditor deri në 10.000 dinarë.[1]. Kryeministri i Kosovës dhe BQK-ja deklarojnë se të gjithë lehtë mund të hapin llogari në euro dhe se në kafenetë në Mitrovicë paguajnë në euro.[2][3]. Petar Petković dhe Aleksandar Vučić pohojnë se këto lëvizje të Prishtinës janë të drejtuara kundër komunitetit serb, me qëllim që të dëbojnë serbët nga Kosova, gjë që mund të shkaktojë fatkeqësi humanitare.[4]Për të lehtësuar pagesën e parave, Poštanska štedionica hapi banka të përkohshme mobile përgjatë vijës administrative, në afërsi të vendkalimeve kryesore administrative.[5]. Një grup avokatësh para Gjykatës Kushtetuese ngrenë çështjen e kushtetutshmërisë së vendimit të autoriteteve për ndalimin e hyrjes së dinarëve[6]. Në këtë situatë qytetarët me të ardhura nga Serbia në dinarë, si pensionistët, rastet sociale, invalidët, shfrytëzuesit e përfitimit të fëmijëve, pagave dhe shumë beneficione tjera, mbeten pa zgjidhje për problemet e tyre. Për shumë qytetarë furnizimi me ushqime bazë është i vështirë, ndërsa për disa madje i pamundur.
Metodologjia
OJQ Aktiv ka vënë re se nuk janë hetuar sa duhet problemet e qytetarëve që përfitojnë të ardhura dhe përfitime tjera në dinarë, si dhe mungesë të një qasjeje të plotë ndaj këtij problemi. Për të mbledhur të dhëna relevante dhe për ta bërë këtë problem më të qasshëm për publikun e gjerë, vendor dhe ndërkombëtar, OJQ Aktiv ka hapur dy linja telefonike.[7]përmes të cilës qytetarët mund të raportojnë problemet me të cilat ballafaqohen që nga vendimi i BQK-së (Banka Qendrore e Kosovës). Përveç dëshirës për ta afruar këtë temë me njerëzit, ne shpresojmë që informacioni rreth kësaj do të kontribuojë në një zgjidhje më të shpejtë të problemit.
Hyrje
Thirrjet e qytetarëve të drejtuar në adresën e OJQ Aktiv ishin nga e gjithë Kosova, duke përfaqësuar nacionalitete dhe komunitete të ndryshme fetare të pranishme në Kosovë. Komuniteti serb është përgjigjur më së shpeshti, gjë që nuk është për t’u habitur, pasi mediat që publikonin numrat e linjave telefonike ishin kryesisht në gjuhën serbe dhe kishin një bazë të madhe lexuesish dhe shikuesish në komunitetin serb. Ndryshe nga kjo, një numër më i vogël i njerëzve nga komuniteti shumicë përdorën këto linja telefonike. Edhe pse kjo iniciativë është e rëndësishme për të gjithë qytetarët, duhet pasur parasysh se ajo do të prekë veçanërisht komunitetet e margjinalizuara, të cilat shpesh janë joshumicë në Kosovë. Komunitetet joshumicë përballen me vështirësi të veçanta për shkak të diskriminimit në punësim dhe fusha të tjera të ushtrimit të të drejtave. Shumë prej tyre varen nga përfitimet sociale nga Serbia, të cilat paguhen në dinarë. Pensionistët shpeshherë nuk kanë fonde të mjaftueshme për nevojat elementare si medikamentet dhe ushqimet. Fushatat, qëllimi i të cilave ishte informimi i publikut, nuk ishin efektive dhe as nuk iu përgjigjën problemeve kryesore të qytetarëve se si të fitonin qasje në të ardhurat aktuale, përfitimet sociale, etj. Problemet që janë të padukshme në shikim të parë mbetën të pahulumtuara dhe mungonin zgjidhjet për njerëzit që marrin para nga Serbia. Informacioni që jepej shpesh ishte i disponueshëm vetëm në gjuhën shqipe, dhe shpesh ishte i pasaktë, ose nuk ishte i dobishëm për njerëzit që janë kryesisht të moshuar dhe me arsim të ulët, ose kryesisht nuk din shkrim-lexim dixhital.
Zgjidhjet e ofruara nga Beogradi dhe Prishtina, kryesisht nga presidenti Vučić, drejtori i Zyrës për Kosovë dhe Metohi dhe kryeministri i Kosovës, shpesh tingëllojnë epokale dhe përfundimtare.[8]. Megjithatë, zgjidhjet nuk janë aspak adekuate dhe shpeshherë janë në shërbim të mosmarrëveshjeve ditore politike, pasojat e të cilave prekin drejtpërdrejt qytetarët.
Informata teknike
Banka e Kursimeve Postare (Poštanska štedionica):
Aktualisht, banka e vetme në Kosovë që operon me dinarë. Të gjitha bankat e tjera në Kosovë përdorin euron si valutë bazë. Kjo bankë ka degët e saj vetëm në Leposaviq, Zveçan, Zubin Potok dhe Mitrovicë. Si pasojë e drejtpërdrejtë e ndalimit të pagesave në dinarë, Banka e Kursimeve Postare (Poštanska štedionica) po vendosi një kufi ditor të transaksioneve deri në 10,000 RSD Po ashtu, ATM-të e kësaj banke aktualisht nuk janë në funksion.[9]
Posta e Serbisë:
Posta është një nga institucionet e Serbisë që operon në Kosovë dhe është kyçe në procesin e pagesës së pensioneve përmes çeqeve, si dhe në arkëtimin e tyre. Ajo ka degët e saj pothuajse në të gjitha vendet e Kosovës. Mirëpo, pas vendimit të Bankës Qendrore të Kosovës (BQK), mungesa e parave në Postë e pengon pagesën normale të çeqeve, gjë që çrregullon rëndë jetën e përditshme të qytetarëve.
NLB Banka Komercial (NLB Komercijalna banka): E vetmja bankë në Kosovë që kishte leje për të operuar ligjërisht me dinarë është mbyllur më 29 shkurt 2024.
Problemet me të cilat përballen qytetarët
Problemi më i zakonshëm dhe më i madh me të cilin përballen qytetarët është mosmarrja e të ardhurave që vijnë në formën e çeqeve, si pensionet, asistenca sociale dhe shtesat e fëmijëve. Këta qytetarë, zakonisht më të rritur ose me arsim më të ulët, nuk kanë mundësi ti qasen të ardhurave te tyre sepse e vetmja mënyrë për ta bërë këtë është ndryshimi i mënyrës së marrjes nga Posta në bankë. Megjithatë, për shumë prej tyre, kjo është jashtëzakonisht e vështirë pasi bankat janë shpesh mbi 150 km në një drejtim nga vendi ku jetojnë. Kjo veçanërisht vlen për banorët e vendeve të largëta si qyteti i Gorazhdecit afër Pejës, të cilët janë të detyruar të udhëtojnë 130 km deri në vendin më të afërt në Serbinë qendrore për të pasur qasje në të ardhurat aktuale. Kufiri ditor në ATM-të e Bankes se Kursimeve Postare (Poštanska Štedionica) është 50,000[10], që komplikon edhe me shumë një situatë tashmë komplekse dhe krijon një shpenzim të panevojshëm për qytetarët, të ardhurat mujore të të cilëve janë mbi kufirin ditor, duke e detyruar këtë kategori banorësh të bëjnë më shumë udhëtime për të ushtruar të drejtën e tyre. .[11]Përveq kësaj, edhe kur hapin llogari, problemet e tyre nuk zgjidhen sepse bankat nuk mund të marrin pagesat që janë bërë tashmë në postë (të cilat nuk mund të arkëtohen). Kjo do të thotë se këta persona duhet të udhëtojnë sërish në të njëjtën mënyrë për t’i çuar çeqet që janë në zyrat postare, që janë më afër vendbanimit të tyre, në bankat që bëjnë biznes me dinarë.[12] Një problem shtesë është se një numër i madh i qytetarëve që fitojnë të ardhura mujore janë kryesisht të moshuar dhe shpesh më dobët lëvizin dhe më shpesh nuk kanë para të mjaftueshme ose, për shkak të lëvizjes së pamjaftueshme, mbështeten në mbështetjen e familjes ose miqve. Ky lloj përballimi ndikon shumë në fuqinë blerëse të tyre dhe pa asnjë dyshim ndikon në cilësinë e jetës së grupit më të rrezikuar të qytetarëve. Disa nga vërejtjet që kemi shënuar i referohen nevojave më elementare të një individi: “Kjo është një jetë lakuriq dhe së shpejti do të jem lakuriq” “Unë jam i varfër, kam tre fëmijë, prindër të sëmurë dhe një grua dhe nuk kam çfarë të ushqej ata, si do të jetoj pa këto para”. Situata është kritike për një numër të madh të njerëzve që jetojnë në Kosovë dhe varen nga dinarët.Askush nuk i dëgjon thirrjet e tyre dhe ata kanë nevojë urgjente për ndihmë. Situata është komplikuar më tej sepse personat që marrin fonde nëpërmjet çeqeve në postë, të cilat arkëtohen aty dhe ua sjell postieri përdoruesve të shërbimit, na kanë treguar se fondet janë të ngrira nëse nuk tërhiqen brenda 10 ditëve nga ditën e marrjes, të gjitha derisa të arrijë pagesa e radhës, kur të njëjtat rregulla të zbatohen përsëri. Nëse paratë mbeten të pa kërkuara brenda 3 muajve, kontrata do të anulohet, me institucionet që paguajnë ato përfitime, si fondi i PIO, Qendra për Punë Sociale etj., gjë që thellon më tej tensionin në komunitetin tashmë të demotivuar.
Kufijtë ditorë
Limitet ditore dhe mbyllja e bankomatëve për shkak të mungesës së dinarëve nëpër banka kanë krijuar radhë të gjata para disa bankave të mbetura që operojnë me dinarë në Kosovë. Radha mund të zgjasë deri në 2 orë Përveç kësaj, është krijuar një situatë e njohur si një “spiral pozitivisht progresiv”, në të cilën njerëzit e dinë se ka pak para në banka, kështu që shpesh, edhe pa nevojë, krijojnë një turmë. Kjo inkurajon njerëzit e tjerë të bashkohen, duke krijuar një rreth vicioz që ofron pak shpresë për përmirësim. Edhe kryerja e pagesave është bërë në mënyrë dramatike më e vështirë për shkak të radhëve të mëdha, madje edhe ata që duan të depozitojnë para në një bankë për të lehtësuar situatën po përballen me pengesa.
Terminalet për pagesë me kartela apo tërheqje parash nga ATM-të e bankave që operojnë në euro
Terminalet për pagesë me kartela apo tërheqje të parave nga ATM-të e bankave që funksionojnë në euro janë jashtëzakonisht të rralla dhe në shumë vende nuk janë të qasshme. Edhe në qytetet më të mëdha, numri i këtyre terminaleve është shumë i kufizuar. Problem shtesë është fakti se shumica e personave që marrin të ardhura në dinarë përdorin kartelën Dina, e cila është në qarkullim vetëm në territorin e Republikës së Serbisë, gjë që e vështirëson kryerjen e transaksioneve. Disa bankomatë të bankave që operojnë në euro kanë hequr pa njoftim paraprak komisionet e disa bankomateve, siç mësuam nga bisedat me qytetarët që na kontaktuan. Gjithashtu, sërish shfaqet problem me kartelën Dina, e cila nuk është e përputhshme me ATM-të e bankave që veprojnë me euro, gjë që vështirëson qasjen në para dhe kryerjen e transaksioneve.[13]
Bankat e përkohshme “buzë zonës së vijës në mes të Serbisë dhe Kosovës”
Bankat e vendosura rreth vijës administrative janë një zgjidhje që nuk ka marrë mbështetjen e qytetarëve, duke pasur parasysh se shumica e njerëzve që shkojnë në bankën më të afërt që operon me dinarë, zakonisht preferojnë të udhëtojnë në qytetet e Serbisë për blerje, sepse atje oferta është më e madhe dhe çmimet janë më të ulëta. Edhe për ata që vendosin të përdorin këto ATM, përballen me limite deri në 50 mijë RSD, që është politika e bankës, siç na sqaruan qytetarët që na kontaktuan. Disa prej tyre theksuan se këto zgjidhje nuk kanë shumë domethënie sepse distanca me këto banka shpesh është shumë e madhe për të qenë të dobishme. “Këto banka janë ngritur vetëm për një arsye dhe kjo është që politikanët të bëjnë foto para tyre”, na tha një nga personat që na kontaktuan.
Komuniteti i romëve, ashkalive dhe egjiptianëve
Përveç komunitetit serb, si komuniteti më i madh joshumicë, komuniteti rom, ashkali dhe egjiptian (RAE) në Kosovë janë ndër komunitetet më të cenueshme, të cilat (ashtu si komuniteti serb) varen nga dhëniet në dinarë. Krahas nivelit të ulët arsimor dhe formave të ndryshme të diskriminimit, ky komunitet tani përballet me informacion të pamjaftueshëm për problemin e shfaqur lidhur me qasjen e vështirë në para, i cili, së bashku me qasjen shpeshherë të pakënaqshme në informacione me rëndësi publike dhe njohuri disi më të dobëta në gjuhën serbe, e ndërlikon pozitën e tyre edhe ashtu të vështirë. Vlerësohet se rreth 3000 familje të këtij komuniteti janë të kërcënuara drejtpërdrejt dhe rreth 8000 qytetarë, mes tyre edhe fëmijë, janë vënë në pozitë jashtëzakonisht të vështirë.
Një nga përfaqësuesit e këtij komuniteti thotë se:
Vendimi i Bankës Qendrore të Kosovës, i marrë së fundmi, ka prekur jo vetëm komunitetin serb, por edhe komunitetet tjera joshqiptare si romët, ashkalitë dhe egjiptasit. “Gjatë bisedave me njerëzit në komunat e Obiliqit, Graçanicës, Fushë Kosovës dhe Lipjanit, kam konstatuar se mbi 3000 familje rome janë në rrezik, që është mbi 8000 romë dhe anëtarët e familjeve të tyre. Këta persona marrin pensione, paga dhe përfitime sociale në dinarë dhe shumë prej tyre nuk kanë qasje në burime të tjera të të ardhurave, gjë që kërcënon në mënyrë dramatike statusin dhe jetën e tyre. Përkundër faktit se vendimi i BQK-së prek drejtpërdrejt komunitetet e ndryshme në mbarë Kosovën, mediat dhe institucionet i kushtojnë vëmendje të pamjaftueshme këtij problemi, duke i detyruar qytetarët që në mënyrë të pavarur të gjejnë një zgjidhje të përkohshme në pritje të marrëveshjes politike në nivel të Prishtinës dhe Beogradit, gjë që rrit shumë koston e jetesës, por u mundëson qytetarëve të funksionojnë në baza ditore. Nga një këndvështrim afatgjatë, krizat e shumta me të cilat ballafaqohen komunitetet joshumicë kërkojnë zgjidhje sistematike dhe institucionale dhe të bazuar në një marrëveshje të përbashkët politike ndërmjet Beogradit dhe Prishtinës, bazuar në interesin ekskluziv të qytetarëve.
[1]https://kossev.info/guzve-ispred-banke-postanske-stedionice-limit-na-10000-dinara/
[2]https://kossev.info/kurti-sever-placanje-evro-pomoc-srbija-srbi-cbk-dinar-savet-evrope/
[3]https://kossev.info/vesti-kosovo-cbk-uredba-dinar-prilagodjavanje-vesti/
[4]https://www.slobodnaevropa.org/a/petkovic-dinar-kosovo/32783712.html
[5]https://rtv.rs/sr_lat/drustvo/postanska-stedionica-postavila-cetiri-montazne-ekspoziture-na-prelazima-jarinje-brnjak-konculj-i-merdare_1523150.html
[6]https://www.kosovo-online.com/vesti/politika/arsic-podneli-smo-zahtev-ustavnom-sudu-za-ocenu-ustavnosti-odluke-cbk-o-dinaru-20-2
[7]https://ngoaktiv.org/
[8]https://kossev.info/kurti-sever-placanje-evro-pomoc-srbija-srbi-cbk-dinar-savet-evrope/
[9]https://nova.rs/emisije/mesec-dana-bez-dinara-na-kosovu-mobilne-ekspoziture-postanske-stedionice-ne-znace-svima-na-kosovu-i-metohiji/
[10]https://blog.pausal.rs/dnevni-limit-na-bankomatu-za-fizicka-i-pravna-lica/
[11]Deklarata nga njerëzit që na telefonuan
[12]Probleme të raportuar të qytetarëve të cilët i marrin të ardhurat në dinarë
[13]https://dinacard.nbs.rs/latinica/index.html
