Institucionet siç janë gjykatat dhe komisionet e së vërtetës dhe pajtimit janë elemente të një mjeti të krijuar ndërkombëtarisht për drejtësinë tranzicionale. Pas shfaqjes së dhunës masive masat e tilla janë rrallë të qëndrueshme ose efektive. Të prekurit pastaj duhet të aktivizohen për të rivendosur marrëdhëniet shoqërore. Një rol të rëndësishëm në këto ndryshime ka shoqëria civile, mirëpo ajo gjithashtu duhet të konsultohet në mënyrë që komunitetet të mund të fokusohen në padrejtësitë e vazhdueshme sociale që besohet se janë të rrënjosura nga kjo dhunë.
Kështu, shoqëria civile mund të promovojë mirëkuptimin ndëretnik në radhë të parë jo vetëm si proces tranzicional, por edhe si transformues dhe performues. Në këtë mënyrë, mekanizmat në nivel lokal të drejtësisë tranzicionale nuk kanë të bëjnë vetëm me të kaluarën dhe trashëgiminë e dhunës, por edhe me trashëgiminë e harmonisë dhe paqes, si dhe me shfaqjen e mjeteve integruese për të ardhmen.
Forma të ndryshme arti mund të shndërrohen në një forcë që synon të riintegrojë një shoqëri të ndarë nga dhuna dhe ta bashkojë atë që t’i rezistojë shtypjes nga elitat politike. Të rinjtë kanë luajtur dhe duhet të luajnë një rol të rëndësishëm në këtë dinamikë. Kërkimi për pajtim duhet të jetë imperativ i të gjitha shtresave shoqërore dhe grupeve etnike, sepse në këtë mënyrë kthehet në një luftë më të gjerë për drejtësi sociale dhe paqe të qëndrueshme.
Pas luftërave në ish-Jugosllavi, nga vendet e ish-Jugosllavisë janë ndërmarrë një sërë iniciativash për drejtësi tranzicionale dhe pajtim për të trajtuar trashëgiminë e luftërave të viteve 90-ta dhe ndarjet e thella politike dhe sociale që kanë lindur. Praktikuesit e drejtësisë tranzicionale pajtohen gjithnjë e më shumë se, për të nxitur ndryshime të rëndësishme, drejtësia tranzicionale duhet të shkojë përtej gjyqeve hibride dhe kombëtare të krimeve të luftës dhe të trajtojë drejtësinë restauruese pak më seriozisht, si dhe të integrojë grupet më të cenueshme të prekura nga konflikti, si p.sh. viktimat e luftës, familjet e të zhdukurve, gratë dhe fëmijët.
Që nga Marrëveshja e Dejtonit, komuniteti ndërkombëtar është fokusuar më shumë në gjykimet penale, ndjekjet penale të krimeve të luftës dhe themelimin e një Gjykate ndërkombëtare hibride për krimet në ish-Jugosllavinë (ICTY), ndërsa ka kërkuar nga Serbia, Kroacia dhe Bosnja e Hercegovina që në të njëjtën kohë të bëjnë përpjekje serioze për të gjetur dhe gjykuar në gjykatat vendore për krime të luftës peshqit e vegjël. As Kosova nuk ishte më ndryshe, dhe as kosovarët nuk treguan vullnet dhe guxim për t’u marrë me krimet e luftës, por as komuniteti ndërkombëtar nuk kishte besim të plotë për t’ia lënë gjyqësorit të Kosovës të merret me këto çështje. Fillimisht UNMIK-u e më pas EULEX-i vazhduan proceset gjyqësore për krime lufte, por jo me shumë sukses.
Por barra më e madhe mbeti mbi supet e shoqërisë civile, e cila në asnjë moment nuk pushoi së punuari në fushën e ballafaqimit me të shkuarën, dhe mori mbi vete një barrë edhe më të madhe e që nuk ishte gati ta mbante.
Shoqëria civile jo vetëm që mori përsipër barrën që nuk i takonte, por besonte se ndryshimet dhe integrimi i shoqërive pas luftërave do të ndodhnin në një periudhë më të shkurtër kohore nga sa ishte menduar.
Për këto dy dekada e gjysmë që nga përfundimi i luftës në Bosnje e Hercegovinë dhe Kosovë, janë ndërmarrë shumë iniciativa në fushën e drejtësisë tranzicionale dhe shoqëria civile nuk ka reshtur së kërkuari alternativa që do të mundësonin një konfrontim më real me fqinjët.
Shoqëria civile vazhdon, pavarësisht hulumtimeve, dokumentimit, arkivimit dhe avokimit të vazhdueshëm dhe ndërhyrjen në ndryshimin e politikave të këqija për t’u përballur me të kaluarën, si dhe një sërë nismash për të bashkuar komunitetet përmes artit, megjithatë ende nuk është arritur një paqe e qëndrueshme në rajon. Shoqëria civile shpesh harron se është vetëm një pjesë e enigmës dhe se nuk mund të punojë në fushën e pajtimit pa përfshirje të disa akterëve tjerë të rëndësishëm.
Derisa shoqëria civile të kuptojë se vet nuk mund të krijojë hapësirë pajtimi, ngase nuk ka as fuqi e as legjitimitet për të garantuar diçka të tillë, duhet të kuptojë se ka mjaft limite në kuadër të të cilëve duhet të veprojë. Një gjë që na mungon të gjithëve në rajon, e veçanërisht në Kosovë, është fakti që shoqëria civile duhet të gjejë një mënyrë për të këshilluar dhe ndërtuar ura me politikanët, dhe të jetë më e fokusuar e me strategji ti qaset drejtësisë tranzicionale në Kosovë. Kjo do të thotë që duhet të flasë me një zë dhe të krijojë një vizion për t’u përballur me të kaluarën. Strategjia e saj duhet të përfshijë: hartimin e mesazheve konkrete për të shpjeguar pse ballafaqimi me të kaluarën është i rëndësishëm për Kosovën, duke përfshirë perspektivën gjinore, dhe përcaktimin e masave afatshkurtra dhe afatgjata për të vlerësuar progresin dhe për të hartëzuar atë që është bërë deri më tani në fushën e drejtësisë tranzicionale, dhe nëse apo ku ka ende boshllëqe.
Shoqëria civile duhet të investojë në forcimin e ekspertizës së saj në ndërveprimin me proceset politike dhe në negociatat në përgjithësi, si dhe në mënyrën se si menaxhon me funksionet e saj. Kjo mund të bëhet përmes shkëmbimeve të ndërsjella me OSHC-të nga vende të tjera, dhe vende që kanë përvojë në këtë drejtim.
Sipas studimeve të mëparshme mbi efektet e gjykimeve penale ndërkombëtare, jo vetëm që kanë dështuar në promovimin e pajtimit, por edhe e kanë penguar atë duke zvogëluar ndjenjën e drejtësisë tek viktimat. Propagandistët politikë dhe mediat vendore në rajon dhe Kosovë përdorën rezultatet e gjykimeve të krimeve të luftës për të portretizuar grupin e tyre etnik si një viktimë kolektive.
Megjithatë, ekziston një pikëpamje në rritje se mekanizmat e kërkimit të së vërtetës nuk duhet të krijojnë një “të vërtetë” të vetme në shoqëritë e ndara, për sa kohë që memorialët në të gjithë rajonin janë kryesisht të njëanshme, duke pranuar viktimat e një grupi dhe/ose duke turpëruar “një grup tjetër”.
Nëpërmjet aktiviteteve të ndryshme, të rinjtë mund të kërkojnë nga institucionet që dokumentet arkivore dhe të gjykimeve për krime lufte të jenë më të qasshme, kurse arti dhe performanca të bëhen një “hapësirë strategjike për ballafaqim me të kaluarën”, gjë e cila kërkon përfshirjen e artistëve të rinj në kundër-narrativa gjithëpërfshirëse rreth luftërave në ish-Jugosllavisë.
Procesi i diskutueshëm dhe i paqartë, por edhe i domosdoshëm i pajtimit në zonat post- konfliktuoze ka formësuar në mënyrë eksplicite dhe implicite politikat e drejtësisë tranzicionale kudo në botë që kërkojnë të krijojnë qëndrime të reja politike ndaj “të tjerëve” në një mënyrë që nxit besimin ndëretnik. Pashmangshmëria e pajtimit kërkon pjesëmarrje të konsiderueshme të shtetit në proces, si dhe ndërhyrje të drejtpërdrejtë të organizatave të shoqërisë civile. E gjithë kjo mund të jetë shumë më e mundshme nëse komunikimi i ish-kundërshtarëve mbështetet nga përpjekjet për pajtim përmes artit.
Nora Ahmetaj është aktiviste e të drejtave të njeriut si në Kosovë ashtu edhe në rajon. Është feministe dhe magjistre e filozofisë në studimet e transformimit të paqes dhe konfliktit. Për një kohë të gjatë ka qenë studiuese e drejtësisë restauruese.
Ky publikim është prodhuar me mbështetjen financiare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e OJQ-së AKTIV dhe Koalicionit Kosovar për Pajtim dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.
