Dita e Shën Gjergjit ishte veçanërisht në fokusin e viteve 90 të shekullit XX, duke hyrë në rrethin vicioz të izolimit, i cili fatkeqësisht është ende i kushtëzuar edhe sot e kësaj dite. Jetojmë dhe mbijetojmë për dekadën e tretë, ndërsa dita e Shën Gjergjit është me interes të madh, përveç nga Goranëve dhe në etni dhe komunitetet e tjera, pikërisht për shkak të autenticitetit dhe bukurisë së kësaj tradite. Pra, mund ta imagjinoni se çfarë do të thoshte ky izolim për goranët që udhëtuan në këmbë drejt Selanikut, Sofjes si dhe Stambollit dhe madje edhe më tej në lindje dhe në perëndim për qindra vjet para luftërave në gjysmën e parë të shekullit të XX-të.
Goranët dhe stereotipet
Si në çdo komunitet dhe në goranë, ka mësues, mjekë, kirurgë, sportistë, inxhinierë, shkrimtarë, juristë, gjykatës, ekonomistë, gazetarë… Por e gjithë kjo nuk mjaftoi për të thyer stereotipet se goranët janë vetëm pastiçer, kuzhinierë të mirë, si dhe politikanë jo shumë të mirë, edhe pse gjithçka e parë deri tani, për faktin se ky profesion kërkon më shumë se vullnet të pastër, të paktën pak edukim nga diploma të shkollës mesmë si dhe doktorë shkencash me diploma të dyshimtë që janë në këto poste.
Qentë i Sharrit, ushqimi dhe klima
Goranët dikur ishin të famshëm për qentë e tyre i Sharrit, mishin cilësor të deleve dhe lopave, qumështin, djathin dhe ëmbëlsirat. Ata u përfaqësuan me sportistë të suksesshëm dhe ekspertë të fushave të tjera. Pavarësisht kushteve të vështira të jetesës dhe klimës së ashpër. Ata kanë arritur deri më sot të qëndrojnë në vatrat shekullore, pavarësisht shpronësimeve të ndryshme të padrejta për qendra turistike, hotele, projekte të ripërtëritshme të energjisë osë energjisë së gjelbërt e të ngjashme.
Dhe sigurisht enigma numër 1 apo ajo që zgjon imagjinatën e disave është festimi apo shënimi i festës së Shën Gjergjit apo Ditës përkujtimore të goranëve më 6 maj.
I njejta poashtu festohet nga data 3 deri më 10 maj në trevave e Gorës. Fatkeqësisht, për dy vitet e fundit nuk ishte e mundur të mblidheshin për shkak të pandemisë i Covid19. Megjithatë, askush nuk e di saktësisht se sa larg daton ky festival. Në të cilat organizohen festa popullore, tubime të rinjsh dhe panaire tradicionale për mbledhjen e të rinjve, për hir të martesave të mundshme ose për takime me familjen dhe miqtë. Kjo datë praktikohet pak a shumë në të gjithë trevave që mbulon Gora, gjithsej 30 fshatra dhe vendbanime, nga të cilat 19 janë në Kosovë, 9 në Shqipëri dhe 2 në Maqedoninë e Veriut.
Kurse fshatrat gorane në Kosovë janë: Restelicë, Rapçë, Dragash (gjithashtu qendra komunale), Vraniq, Radeshë, Luboviq, Leshtanë, Broti, Zlipotoku, Globoçicë, Mlikë, Kukaulanë, Krushevë, Baçkë, Dikancë, Orrçushë, Kristëc (19 fshatra). Në Shqipëri: Shishtaveci, Borje, Zapod, Pakishë, Orgost, Cërnalevë, Kosharishtë, Oreshek dhe Orçikël (9 fshatra), dhe Maqedonia e Veriut: Urviq dhe Jellovjanë (2 fshatra).
Koha për dasma dhe festa
Kjo është edhe data e dasmave dhe festave që nisin në ditën e Shën Gjergjit dhe zgjasin deri në mes të gushtit kur natyra merr jetë. Dhe përfundojnë menjëherë pas asaj periudhe me ardhjen e borës, e cila me ndihmën e erës së bjeshkave e vesh Gorën me një fustan dimërore mrekullueshme të nusëries. Bashkësinë goranët përveç gjuhës e karakterizon edhe një traditë e veçantë, trashëgimia kulturore materiale dhe jomateriale, poezia popullore, proza, tregimet dhe tregimet e dashurisë.
Veshjet popullore dhe të rinjtë
Kostumet që nusja e ardhshme i përgatit gjatë dimrave të gjatë malore dhe zbukurohen me zell me simbolet e pranverës, diellit, qiellit, motive lulesh për veten e tyre, bashkëshortin e ardhshëm, të dashurit tyr, por edhe dasmorët. Edhe kostumet dalloj nga fshati në fshat.
Të porsamartuarit e veshin këtë kostum për herë të parë dhe të fund në ditën e dasmës, të cilën e veshin gjatë dasmës dhe ceremonia mund të zgjasë deri në 30 ditë e më shumë dhe me gëzim në fshatrat malore. Dhe pas dasmës, ajo do të përgatisë kostumin e radhës për vajzat e saj dhe dizajni do të jetë dukshëm i ndryshëm, por në thelb të njëjtat ngjyra bazë janë të njëjta.
Dita e bariut
Dita e Shën Gjergjit shënon datën e kullotjes së bagëtive në bjeshkë, ku ka edhe zakone të ndryshme interesante.
Sportet në bjeshkët e Sharrit
Ndërsa në disa dekadat e fundit, pas hapjes së fabrikave dhe zhvillimit të turizmit, futbolli është shumë më i përfaqësuar, gjë që nuk do të thotë se janë harruar mundja-pelivanët, boksi apo sporte të tjera individuale. Goranët kishin dhanë një kontribut të dukshëm në çështjen anësore më të rëndësishme në botë. Ndërsa brezat e vjetër kujtojnë se me rastin e ditëlindjes së dikurshme të Titos apo Ditës së Rinisë në qendër të komunës u organizua një turne i veçantë futbolli dhe se ishte diçka që mblodhi njerëzit së bashku me turneun e famshëm të mundjes pelivani.
Futbolli ishte pikërisht ai që bashkon, duke pasur parasysh se futbolli është diçka ku multietniciteti shton vlerën, dhe futbollisti më i mirë është gjithmonë i yni, pavarësisht origjinës, fesë apo ngjyrës së lëkurës, dhe lojtarët e shohin njëri-tjetrin si familje, edhe pse janë. të gjitha pa kilogramë të tepërt.
Pra, ka tifozë të Partizanit dhe Crvena Zvezdës (Ylli i Kuq) nga Beogradi, Dinamo nga Zagrebi dhe Hajduku nga Spliti, Sarajevë dhe Zhelezniçar nga Sarajevë, etj. Por edhe ekipe të tjera të futbollit evropian dhe aziatik.
Ndërsa hitet e vërteta janë tregimet dhe anekdotat për futbollistët e ish-Jugosllavisë: Beara, Sushiqi, Jusufi, Vokrri, Shekullarac, Saviqeviqi, Xhajiqi, Shukeri, Prosineçki, Pançev, Boban, Hallillhoxhiqi … ata janë shumë të njohur në kafenetë ku mblidhen të gjithë, pavarësisht nga mosha tyre.
Dhe ku kujtojnë me admirim e herë me komplet të afërmit e tyre, apo fqinjët që lanë gjurmë në botën e sportit si futbollisti i ndjerë Fahrudin Jusufi, apo i riu Mirallem Sullejmani dhe në sportet e tjera grupore Zufer Avdija si dhe Deni Avdija, Daniell Sinani e shumë të tjerë. Natyrisht, plejadë e atyre që nuk arritën të shkëlqejnë po bëhet më e madhe, por është një histori tjetër që është më pak interesante.
Dhe e fundit por jo më pak e rëndësishme
Fatkeqësisht, për dekada të tëra, nga injoranca, keqdashja apo përfitimi material, disa janë përpjekur të numërojnë qelizat e ADN-së e gjakut dhe të portretizojnë goranët përmes stereotipave të ndryshme negative, duke imponuar fajin kolektiv për këtë apo atë.
Ata përpiqen t’i indoktrinojnë nën ndikimin e fuqive rajonale, dhe/ose grupeve fetare ose të interesit dhe asnjëherë për të mirën e popullit apo shtetit. Me gjithë vështirësitë e jetës, goranët e sfidojnë këtë fat me optimizmin, zakonet, këmbënguljen dhe mënyrën të jetesës dhe botëkuptimin e goranëvë.
Arsyeja e përvetësimit?
Ndoshta një nga arsyet e përvetësimit të goranëve dhe interesimi i madh për origjinën e tyre është pozita gjeografike që ata kanë krijuar që kur njihen dhe dihet se ata nuk kishin ushtri dhe jetonin në një zonë që ka kushte të vështira për të. pjesën më të madhe të vitit për të mbijetuar.
Gjuha e goranëve?
Përveç gjuhës/të folurit (që është padyshim me origjinë gjuhe e sllave e jugut, pavarësisht përpjekjeve për ta paraqitur ndryshe), disa autorë pohojnë se goranët përmenden në të dhënat romake (bizantine), por jo ku. Pra pohimit në punimet e ndryshme seminarike (lexo diploma, master apo doktoraturë) me nota të ulëta dhe tejet politike në universitetet e huaja në rajon se (goranët) janë turq, bullgarë, vllehë….. dhe lista vazhdon.Istina je da su Goranci su samo Goranci i to im je dovoljno.
Sa i përket alfabetit gjatë periudhës së sundimit turk, alfabeti zyrtar ishte versioni arab i shkronjave arabe të modifikuara për të arabikë e Perandori Turke, ndërsa gjuha ishte goranë, pra alfabeti që ishte zyrtarisht në përdorim në atë kohë. Dhe pas tërheqjes së tyre nga Ballkani, në këtë zonë hyri në përdorim azbukë (cirilicë), ndërsa në shkollët gjuhë ishte serbishtja dhe diku në vitet 1980 alfabeti latin. Meqë ra fjala, deri në kohën para luftërave ballkanike, në trevë ë Gorës kishte edhe punishte të prodhimit të pushkëve… ..
Sido që të jetë, për sa i përket gjuhës, e folura gorane në jetën e përditshme ndryshon nga fshati në fshat në lidhje me disa fjalë, por në thelb nuk e vështirëson komunikimin. Natyrisht, si në të gjitha bashkësitë më të vogla etnike, ka shumë shkrimtarë të mëdhenj, më të bukur, më të pasur, më të fortë, më të mëdhenj e të ngjashëm.
Megjithatë, gjithçka që identifikon goranët është më së shumti rezultat i përrallave dhe këngëve popullore, ndërsa në tridhjetë vitet e fundit e deri më sot, trendi i pseudo-intelektualëve dhe kuazi-historianëve të sapoformuar politikë, të cilët kanë probleme identiteti për një arsye ose një tjetër. , është forcuar nga pozitat politike, po mundohen të sigurojnë vend në tekstet shkollore dhe diçka që do të jetë epitafi i tyre me gërryerjen e qenies gorane.
Numri i përgjithshëm i goranëve nuk dihet, dihet dhe është sekret publik se gjatë regjistrimit të fundit në Kosovë në vitin 2011 ka pasur keqpërdorime të mëdha dhe regjistrime arbitrare. Ndërsa pritet që në regjistrimin e ardhshëm kjo dukuri të reduktohet ndjeshëm. Fjala vjen, numri i goranëve në Dragash, Kosovë, rajon dhe botë i kalon 40 mijë. Gjithashtu nuk duhet të anashkalojmë faktin se goranët ende jetojnë kryesisht në vendet e ish-Jugosllavisë, por në Evropë, Amerikë si dhe Azi. Ndërsa kufijtë janë sfida kryesore në jetën e goranëve.
Dita e Shën Gjergjit ishte veçanërisht në fokusin e viteve 90 të shekullit XX, duke hyrë në rrethin vicioz të izolimit, i cili fatkeqësisht është ende i kushtëzuar edhe sot e kësaj dite. Jetojmë dhe mbijetojmë për dekadën e tretë, ndërsa dita e Shën Gjergjit është me interes të madh, përveç nga Goranëve dhe në etni dhe komunitetet e tjera, pikërisht për shkak të autenticitetit dhe bukurisë së kësaj tradite. Pra, mund ta imagjinoni se çfarë do të thoshte ky izolim për goranët që udhëtuan në këmbë drejt Selanikut, Sofjes si dhe Stambollit dhe madje edhe më tej në lindje dhe në perëndim për qindra vjet para luftërave në gjysmën e parë të shekullit të XX-të.
Goranët dhe stereotipet
Si në çdo komunitet dhe në goranë, ka mësues, mjekë, kirurgë, sportistë, inxhinierë, shkrimtarë, juristë, gjykatës, ekonomistë, gazetarë… Por e gjithë kjo nuk mjaftoi për të thyer stereotipet se goranët janë vetëm pastiçer, kuzhinierë të mirë, si dhe politikanë jo shumë të mirë, edhe pse gjithçka e parë deri tani, për faktin se ky profesion kërkon më shumë se vullnet të pastër, të paktën pak edukim nga diploma të shkollës mesmë si dhe doktorë shkencash me diploma të dyshimtë që janë në këto poste.
Qentë i Sharrit, ushqimi dhe klima
Goranët dikur ishin të famshëm për qentë e tyre i Sharrit, mishin cilësor të deleve dhe lopave, qumështin, djathin dhe ëmbëlsirat. Ata u përfaqësuan me sportistë të suksesshëm dhe ekspertë të fushave të tjera. Pavarësisht kushteve të vështira të jetesës dhe klimës së ashpër. Ata kanë arritur deri më sot të qëndrojnë në vatrat shekullore, pavarësisht shpronësimeve të ndryshme të padrejta për qendra turistike, hotele, projekte të ripërtëritshme të energjisë osë energjisë së gjelbërt e të ngjashme.
Dhe sigurisht enigma numër 1 apo ajo që zgjon imagjinatën e disave është festimi apo shënimi i festës së Shën Gjergjit apo Ditës përkujtimore të goranëve më 6 maj.
I njejta poashtu festohet nga data 3 deri më 10 maj në trevave e Gorës. Fatkeqësisht, për dy vitet e fundit nuk ishte e mundur të mblidheshin për shkak të pandemisë i Covid19. Megjithatë, askush nuk e di saktësisht se sa larg daton ky festival. Në të cilat organizohen festa popullore, tubime të rinjsh dhe panaire tradicionale për mbledhjen e të rinjve, për hir të martesave të mundshme ose për takime me familjen dhe miqtë. Kjo datë praktikohet pak a shumë në të gjithë trevave që mbulon Gora, gjithsej 30 fshatra dhe vendbanime, nga të cilat 19 janë në Kosovë, 9 në Shqipëri dhe 2 në Maqedoninë e Veriut.
Kurse fshatrat gorane në Kosovë janë: Restelicë, Rapçë, Dragash (gjithashtu qendra komunale), Vraniq, Radeshë, Luboviq, Leshtanë, Broti, Zlipotoku, Globoçicë, Mlikë, Kukaulanë, Krushevë, Baçkë, Dikancë, Orrçushë, Kristëc (19 fshatra). Në Shqipëri: Shishtaveci, Borje, Zapod, Pakishë, Orgost, Cërnalevë, Kosharishtë, Oreshek dhe Orçikël (9 fshatra), dhe Maqedonia e Veriut: Urviq dhe Jellovjanë (2 fshatra).
Koha për dasma dhe festa
Kjo është edhe data e dasmave dhe festave që nisin në ditën e Shën Gjergjit dhe zgjasin deri në mes të gushtit kur natyra merr jetë. Dhe përfundojnë menjëherë pas asaj periudhe me ardhjen e borës, e cila me ndihmën e erës së bjeshkave e vesh Gorën me një fustan dimërore mrekullueshme të nusëries. Bashkësinë goranët përveç gjuhës e karakterizon edhe një traditë e veçantë, trashëgimia kulturore materiale dhe jomateriale, poezia popullore, proza, tregimet dhe tregimet e dashurisë.
Veshjet popullore dhe të rinjtë
Kostumet që nusja e ardhshme i përgatit gjatë dimrave të gjatë malore dhe zbukurohen me zell me simbolet e pranverës, diellit, qiellit, motive lulesh për veten e tyre, bashkëshortin e ardhshëm, të dashurit tyr, por edhe dasmorët. Edhe kostumet dalloj nga fshati në fshat.
Të porsamartuarit e veshin këtë kostum për herë të parë dhe të fund në ditën e dasmës, të cilën e veshin gjatë dasmës dhe ceremonia mund të zgjasë deri në 30 ditë e më shumë dhe me gëzim në fshatrat malore. Dhe pas dasmës, ajo do të përgatisë kostumin e radhës për vajzat e saj dhe dizajni do të jetë dukshëm i ndryshëm, por në thelb të njëjtat ngjyra bazë janë të njëjta.
Dita e bariut
Dita e Shën Gjergjit shënon datën e kullotjes së bagëtive në bjeshkë, ku ka edhe zakone të ndryshme interesante.
Sportet në bjeshkët e Sharrit
Ndërsa në disa dekadat e fundit, pas hapjes së fabrikave dhe zhvillimit të turizmit, futbolli është shumë më i përfaqësuar, gjë që nuk do të thotë se janë harruar mundja-pelivanët, boksi apo sporte të tjera individuale. Goranët kishin dhanë një kontribut të dukshëm në çështjen anësore më të rëndësishme në botë. Ndërsa brezat e vjetër kujtojnë se me rastin e ditëlindjes së dikurshme të Titos apo Ditës së Rinisë në qendër të komunës u organizua një turne i veçantë futbolli dhe se ishte diçka që mblodhi njerëzit së bashku me turneun e famshëm të mundjes pelivani.
Futbolli ishte pikërisht ai që bashkon, duke pasur parasysh se futbolli është diçka ku multietniciteti shton vlerën, dhe futbollisti më i mirë është gjithmonë i yni, pavarësisht origjinës, fesë apo ngjyrës së lëkurës, dhe lojtarët e shohin njëri-tjetrin si familje, edhe pse janë. të gjitha pa kilogramë të tepërt.
Pra, ka tifozë të Partizanit dhe Crvena Zvezdës (Ylli i Kuq) nga Beogradi, Dinamo nga Zagrebi dhe Hajduku nga Spliti, Sarajevë dhe Zhelezniçar nga Sarajevë, etj. Por edhe ekipe të tjera të futbollit evropian dhe aziatik.
Ndërsa hitet e vërteta janë tregimet dhe anekdotat për futbollistët e ish-Jugosllavisë: Beara, Sushiqi, Jusufi, Vokrri, Shekullarac, Saviqeviqi, Xhajiqi, Shukeri, Prosineçki, Pançev, Boban, Hallillhoxhiqi … ata janë shumë të njohur në kafenetë ku mblidhen të gjithë, pavarësisht nga mosha tyre.
Dhe ku kujtojnë me admirim e herë me komplet të afërmit e tyre, apo fqinjët që lanë gjurmë në botën e sportit si futbollisti i ndjerë Fahrudin Jusufi, apo i riu Mirallem Sullejmani dhe në sportet e tjera grupore Zufer Avdija si dhe Deni Avdija, Daniell Sinani e shumë të tjerë. Natyrisht, plejadë e atyre që nuk arritën të shkëlqejnë po bëhet më e madhe, por është një histori tjetër që është më pak interesante.
Dhe e fundit por jo më pak e rëndësishme
Fatkeqësisht, për dekada të tëra, nga injoranca, keqdashja apo përfitimi material, disa janë përpjekur të numërojnë qelizat e ADN-së e gjakut dhe të portretizojnë goranët përmes stereotipave të ndryshme negative, duke imponuar fajin kolektiv për këtë apo atë.
Ata përpiqen t’i indoktrinojnë nën ndikimin e fuqive rajonale, dhe/ose grupeve fetare ose të interesit dhe asnjëherë për të mirën e popullit apo shtetit. Me gjithë vështirësitë e jetës, goranët e sfidojnë këtë fat me optimizmin, zakonet, këmbënguljen dhe mënyrën të jetesës dhe botëkuptimin e goranëvë.
Arsyeja e përvetësimit?
Ndoshta një nga arsyet e përvetësimit të goranëve dhe interesimi i madh për origjinën e tyre është pozita gjeografike që ata kanë krijuar që kur njihen dhe dihet se ata nuk kishin ushtri dhe jetonin në një zonë që ka kushte të vështira për të. pjesën më të madhe të vitit për të mbijetuar.
Gjuha e goranëve?
Përveç gjuhës/të folurit (që është padyshim me origjinë gjuhe e sllave e jugut, pavarësisht përpjekjeve për ta paraqitur ndryshe), disa autorë pohojnë se goranët përmenden në të dhënat romake (bizantine), por jo ku. Pra pohimit në punimet e ndryshme seminarike (lexo diploma, master apo doktoraturë) me nota të ulëta dhe tejet politike në universitetet e huaja në rajon se (goranët) janë turq, bullgarë, vllehë….. dhe lista vazhdon.Istina je da su Goranci su samo Goranci i to im je dovoljno.
Sa i përket alfabetit gjatë periudhës së sundimit turk, alfabeti zyrtar ishte versioni arab i shkronjave arabe të modifikuara për të arabikë e Perandori Turke, ndërsa gjuha ishte goranë, pra alfabeti që ishte zyrtarisht në përdorim në atë kohë. Dhe pas tërheqjes së tyre nga Ballkani, në këtë zonë hyri në përdorim azbukë (cirilicë), ndërsa në shkollët gjuhë ishte serbishtja dhe diku në vitet 1980 alfabeti latin. Meqë ra fjala, deri në kohën para luftërave ballkanike, në trevë ë Gorës kishte edhe punishte të prodhimit të pushkëve… ..
Sido që të jetë, për sa i përket gjuhës, e folura gorane në jetën e përditshme ndryshon nga fshati në fshat në lidhje me disa fjalë, por në thelb nuk e vështirëson komunikimin. Natyrisht, si në të gjitha bashkësitë më të vogla etnike, ka shumë shkrimtarë të mëdhenj, më të bukur, më të pasur, më të fortë, më të mëdhenj e të ngjashëm.
Megjithatë, gjithçka që identifikon goranët është më së shumti rezultat i përrallave dhe këngëve popullore, ndërsa në tridhjetë vitet e fundit e deri më sot, trendi i pseudo-intelektualëve dhe kuazi-historianëve të sapoformuar politikë, të cilët kanë probleme identiteti për një arsye ose një tjetër. , është forcuar nga pozitat politike, po mundohen të sigurojnë vend në tekstet shkollore dhe diçka që do të jetë epitafi i tyre me gërryerjen e qenies gorane.
Numri i përgjithshëm i goranëve nuk dihet, dihet dhe është sekret publik se gjatë regjistrimit të fundit në Kosovë në vitin 2011 ka pasur keqpërdorime të mëdha dhe regjistrime arbitrare. Ndërsa pritet që në regjistrimin e ardhshëm kjo dukuri të reduktohet ndjeshëm. Fjala vjen, numri i goranëve në Dragash, Kosovë, rajon dhe botë i kalon 40 mijë. Gjithashtu nuk duhet të anashkalojmë faktin se goranët ende jetojnë kryesisht në vendet e ish-Jugosllavisë, por në Evropë, Amerikë si dhe Azi. Ndërsa kufijtë janë sfida kryesore në jetën e goranëve.
Fatir Berzati është kryeredaktor, por edhe gazetar në redaksinë e agjencisë së lajmeve Kosova.info në gjuhët sllave të jugut, që nga themelimi i redaksisë, me zyrën në Prishtinë dhe Prizren. Aktivist afatgjatë i shoqërisë civile, me profesion inxhinier makinerisë dhe anëtar i disa organizatave ndërkombëtare dhe vendore, por edhe grupeve të punës qeveritare, me fokus mbrojtjen e të drejtave të njeriut, ekonominë dhe bashkëpunimin ndërkombëtar me pjesëmarrje apo partneritet në dhjetëra projekte të BE-së ndër vite.
Ky publikim është prodhuar me mbështetjen financiare të Bashkimit Evropian. Përmbajtja e tij është përgjegjësi e vetme e OJQ-së AKTIV dhe Koalicionit Kosovar për Pajtim dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pikëpamjet e Bashkimit Evropian.